Veteranenziekte: voorkomen is beter dan genezen

In 1976 werd een nieuwe ziekte ontdekt na een grote uitbraak tijdens een bijeenkomst van oorlogsveteranen. Deze ‘veteranenziekte’ bleek veroorzaakt te worden door de legionellabacterie. Anno 2023 analyseert Aqualab Zuid (AQZ) jaarlijks duizenden watermonsters op het voorkomen van de bacterie. Een belangrijke klant is het grote chemieconcern Dow Terneuzen.

Dow Terneuzen is een onderdeel van het internationale bedrijf Dow en produceert chemicaliën en kunststoffen voor diverse toepassingen. Met 16 fabrieken en ongeveer 3.700 medewerkers is Dow Terneuzen de een na grootste productielocatie wereldwijd. Water, in de vorm van drinkwater, koelmiddel, reinigingsmiddel of als stoom, speelt een cruciale rol in de activiteiten van Dow. Jaarlijks gebruikt Dow er maar liefst 20 miljoen kubieke meter van. Om het risico voor de medewerkers en de omgeving tot een minimum te beperken, is het voorkomen van legionella een belangrijk aandachtspunt voor Dow.

Wat is legionella?

Legionella is een bacterie die gedijt in vochtige omgevingen en zich onder gunstige omstandigheden snel kan vermeerderen. Dit gebeurt met name in stilstaand water met een temperatuur tussen 20 en 50 graden Celsius en in aanwezigheid van voldoende voedingsstoffen. Mensen kunnen besmet raken door inademing van de bacterie in kleine waterdruppeltjes, wat soms tot ernstige longontsteking leidt.

Bij Dow Terneuzen wordt het water nauwgezet gecontroleerd op de aanwezigheid van legionella. Daarvoor zijn speciale monitoringprogramma’s opgesteld. Niek van Belzen, werkzaam bij het Environmental Technology Centre van Dow en contactpersoon voor AQZ, legt uit: ‘We voeren metingen uit in watersystemen die in contact staan met de lucht, waar mensen in aanraking kunnen komen met nevels van mogelijk besmette waterdruppels. In gesloten systemen is dat niet nodig. Onze monitoring richt zich op koelwater, het water in onze veiligheidssystemen en het effluent van onze afvalwaterzuivering.’

‘Ons eerste aandachtspunt is ons koelwater, waarvoor we talloze legionella-analyses laten uitvoeren, aangezien legionella in koeltorens een potentieel probleem kan vormen. De bacteriën gedijen goed in koelwater. De aanwezigheid van voedingsstoffen in het koelwater draagt hieraan bij, alsmede de voor groei ideale temperaturen tussen 25 en 38 graden. Bovendien kunnen zich in de leidingen waarin het koelwater wordt rondgepompt biofilms vormen, waarin legionella zich kan handhaven en uitbreiden. Als eigenaar van de koeltorens hebben we middelen om de groei van legionella te beheersen, zoals biocides, maar we willen deze niet overmatig gebruiken vanwege de negatieve impact op het milieu en onze installaties.’

‘Daarnaast richten we ons op het water dat wordt gebruikt in onze veiligheidsmiddelen, zoals oog- en nooddouches. Deze systemen zijn aanwezig op al onze fabrieken en afdelingen, voor het geval dat mensen worden blootgesteld aan chemicaliën. Hierbij wordt circulerend water gebruikt dat op een temperatuur van 25 graden wordt gehouden. Omdat de systemen gevoelig zijn voor legionellagroei, hebben we ook hiervoor een monitoringprogramma.’

‘We zetten ons in om het gebruik van schaarse zoetwaterbronnen te beperken. Als onderdeel daarvan gebruiken we het gedesinfecteerde effluent van onze eigen waterzuivering als voeding voor onze koeltorens. Omdat hergebruik een mogelijk risico vormt voor groei van legionella in de koeltorens, monitoren we het effluent al geruime tijd. Hierin lopen we eigenlijk voorop in vergelijking met de rest van Nederland, waar de aandacht voor de mogelijke aanwezigheid van legionella in waterzuiveringen pas recent is toegenomen. Dit volgde op enkele uitbraken die aan deze besmettingsbron konden worden toegeschreven en dat leidde tot onderzoek en overheidsvoorschriften.’

Niek: ‘Wanneer we op basis van de resultaten van AQZ constateren dat de legionellawaarden verhoogd zijn, ondernemen we stappen, zoals het onderzoeken van de oorzaak, het nemen van verbetermaatregelen en het uitvoeren van (dagelijkse) herhaalde monstername. Als de situatie weer normaal is, blijven we een tijdlang in hogere frequentie meten. De te volgen stappen zijn beschreven in een uitgebreid protocol. Als de waarden sterk verhoogd zijn, waarschuwen we de GGD. Gelukkig is dit tot op heden nog nooit nodig geweest dankzij de uitgebreide monitoring en controles.’

Niek is tevreden over de samenwerking met AQZ. ‘We hebben te maken met vaste, kwalitatief goede monsternemers, die vertrouwd zijn met onze fabrieken, exact weten welke locaties moeten worden bemonsterd en de veiligheidsvoorschriften kennen. Ook in geval van incidenten staat AQZ direct klaar om extra monsters te nemen en te analyseren. Dat geeft ons waardevolle informatie om maatregelen te treffen ter voorkoming van uitbraken. Bovendien is het fijn dat AQZ actief meedenkt en voortdurend werkt aan nieuwe of verbeterde technieken. Dat is voor ons van belang, omdat we op basis van betere en snellere informatie nog doelgerichter kunnen handelen.’

Alex Broekman, relatiemanager bij AQZ en aanspreekpunt voor Dow, geeft uitleg: ‘We hebben vaste overeenkomsten met Dow voor de monitoring van legionella. Bijvoorbeeld, voor 15 koeltorens heeft Dow een jaarplan opgesteld waarin staat dat we elk kwartaal monsters nemen op verschillende locaties binnen elke koeltoren. Dit wordt gedaan door vaste, gecertificeerde medewerkers. Dat betekent dat de monsternemers volgens strikte kwaliteitsrichtlijnen werken om de resultaten niet te beïnvloeden. Elke vorm van besmetting van een monster moet worden uitgesloten.

De monsters worden vervolgens in ons laboratorium geanalyseerd, ook weer volgens bepaalde kwaliteitseisen. De legionella-analyses zijn microbiologische analyses. We richten ons daarbij op de ziekteverwekkende (pathogene) bacteriën binnen de legionellafamilie, omdat niet alle bacteriën in deze familie schadelijk zijn. Voor elk monster analyseren we de bacteriegroei onder tien verschillende omstandigheden.

De analysemethoden evolueren door de jaren heen dankzij nieuwe technologieën en inzichten, waardoor de resultaten steeds beter worden. Het onderscheid tussen pathogeen en niet-pathogeen is niet statisch. Soms blijkt uit nieuw onderzoek dat bacteriën die vroeger als ziekteverwekkend werden beschouwd, toch geen ziekten veroorzaken en daarom niet langer hoeven te worden gecontroleerd.’